این مقاله حاصل مصاحبه خبرنگار روزنامه جام جم با دكتر محمد عزیزخانی در بهمن ماه ۱۳۸۰ بوده كه در تاریخ یكشنبه ۲۸/ بهمن/۱۳۸۰ در صفحه دانش ( دوازدهم ) این روزنامه به چاپ رسیده است .
مقدمه
گهگاه این پرسش برای ما پیش آمده است كه آیا طب نوین كاملتر است یا طب سنتی ، و اصولا كدام یك در بهبود بیماری ها گامهای موثرتری برداشته اند؟
آیا دانش و فناوری فعلی دنیای طب ، درمانها را سریعتر و موثرتر انجام داده یا آن كه طب سنتی از قدیم تا همین امروز ، خود را بی دردسرتر مطرح كرده است ؟
اگر چه به طور قطع طب سنتی و طب نوین ، هر دو خود را در زمینه های خاص مطرح كرده اند و دانش پژوهان و مراجعان خاص خود را شامل شده اند ، اما اطلاع رسانی درباره استفاده بهینه تر از هر كدام از این علوم ، وظیفه أی است كه به عهده كارشناسان علم طب است .از آنجا كه اساس درمان دارویی در ایران قدیم بر پایه داروهای گیاهی و گیاهان دارویی استوار بوده است و همچنان نیز این روند در میان مردم ( گر چه بسیار كم رنگتر از سابق ) ادامه دارد، ما را بر آن داشت با دكتر محمد عزیزخانی ، كارشناس گیاهان دارویی … به گفتگو بنشینیم:
سئوال : جایگاه گیاهان دارویی در طب جدید چگونه است ؟
امروزه بنا به دلایل فراوانی ، از جمله عوارض جانبی و پیامدهای منفی برخی داروهای شیمیایی بر روی سیستم های مختلف بدن ، محدودیت اثر داروهای شیمیایی ، خطرات و هزینه بالای روشهای جراحی ، به طور چشمگیری شاهد رویكرد طب جدید به سمت طب جایگزین ( روشهای درمانی سنتی و مكمل ) و گیاهان دارویی و درمانهای طبیعی هستیم . چنین سرمایه گذاری نتیجه پژوهشهای وسیع وتحقیقات كارشناسی بسیار گسترده أی است كه كشورهای غربی با توجه به آینده نگری خاص و بازدهی طرح، به منظور توسعه هر چه بیشتر اقتصادی ، علمی و فرهنگی خودشان و افزایش سیطره علمی فرهنگی بر سایر كشورها به ظهور رسانیده اند.
برای نیل به این توسعه و سیطره مذكور، سرمایه گذاری ها آغاز شده است .
سرمایه گذاری دانشگاه هاروارد در بخش طب آلترناتیو (جایگزین ) طی یك دوره سه ساله ( ۲۰۰۰ـ ۱۹۹۷ میلادی ) حدود ۳۰ میلیارد دلار بوده است و شاهد چنین سرمایه گذاریهایی در بیشتر كشورهای امریكایی شمالی ، اروپا و ژاپن هستیم.
طبق آمارهای كنگره بین المللی طب سنتی ( آبان ۷۹ ، دانشگاه شهید بهشتی ) كه توسط محققان اروپایی ارائه شد، به طور میانگین ۴۰ تا ۷۰ درصد فرآورده های دارویی كشور های پیشرفته كاملا گیاهی بوده ، كه بالاترین آمار مربوط به كشور سوئد است ( با ۷۰ درصد). به طور مثال طبق تحقیقات جدید دانشمندان غربی ، گیاه صبر زرد برای درمان بیماریهای پوستی از پمادهای مرسوم موثرتر شناخته شده و یا قدرت ضد التهابی گیاه سدر از كورتون قویتر گزارش شده است .
امروزه برای درمان بیماریهای پروستات گیاه گزنه در كشورهای اروپایی مورد مصرف است كه هزار سال قبل ابن سینا آن را مطرح كرده بود. در اروپا مصرف زنجبیل بسیار مرسوم است و امروز ما
می دانیم كه زنجبیل گرفتگی عروق قلب را باز می كند و دهها خاصیت دیگر دارد …
سئوال : چه نوع دیدگاهی نسبت به مصرف گیاهان دارویی در كشورهای صنعتی وجود دارد ؟
این دیدگاه به علت محدودیت هایی كه در درمان معمول با داروهای شیمیایی وجود دارد ، رو به توسعه است و علت آن را هم می توان در چند نكته بیان كرد:
۱ـ ارزانی و در دسترس بودن گیاهان دارویی ۲ـ فقدان عوارض جانبی خطرناك ۳ـ تنظیم اثرات درمانی كه توسط روح هوشمند گیاه بر بیماری غالب می شود ( به عقیده برخی از كارشناسان ) ۴ـ یكسویه نبودن اثرات گیاه دارویی:مواد موثر هر گیاه پس از ورود به بدن علاوه بر ارگان مختل و معیوب ، معمولا چند سیستم دیگر را در بدن تحت تاثیر مثبت درمانی قرار می دهد ۵ـ تغییر میزان مصرف (دوز) گیاه دارویی معمولا عارضه جانبی خطرناكی در روال بهبود بیمار به وجود نمی آورد ۶ـ خواص گیاهان تغییر ناپذیر است به عبارتی ماهیت یك گیاه طی میلیونها سال تغییر خاصی ندارد، در صورتی كه بسیاری از داروهای شیمیایی پر مصرف ( مانند دیكلوفناك ) پس ا زمدت كوتاهی مضر اعلام می گردد و ماهیت مثبت آن به منفی مبدل می شود.
طبق آمارها، میانگین داروهای گیاهی تجویز شده در نسخه های پزشكان كشورهای اروپایی و امریكایی یك تا سه مورد در هر نسخه می باشد و معمولاً در ویزیت اول داروی شیمیایی تجویز نكرده و توجه به اصلاح تغذیه ، ورزش، داروهای گیاهی و درمانهای طبیعی می كنند و در صورت عدم توفیق ، در ویزیت دوم به بعد داروهای شیمیایی را تجویز می كنند . در كشورهای صنعتی انواع گیاهان دارویی به شكل كیسه أی در فروشگاهها عرضه می شود و بجای چای سیاه مرسوم ایرانیان ، از انواع چای گیاهی بعنوان نوشیدنی ،تقویتی ،آرام بخش، و به جهت فواید درمانی ، بهره می برند.
سئوال : در تهیه و ساخت داروهای فعلی ، چه میزان از داروهای گیاهی استفاده می شود ؟
برخی از داروها مثل دیگوكسین ( داروهای قلبی ) صد درصد پایه گیاهی دارند اما در مجموع در سنتز داروهای شیمیایی ، عموماً پایه تركیبات صناعی است و از اجزای موثر گیاهان كمتر استفاده می شود .
سئوال : میزان عوارض مصرف گیاهان دارویی چقدر و چگونه است ؟
به دور از هر گونه تعصبی ، باید دانست هر گیاه دارویی نیز عوارضی دارد ، اما هر عارضه أی علتی دارد . برخی از گیاهان دارویی سمی هستند ولی جنبه درمانی هم دارند كه تجویز آنها در نسخه های گیاهی باید با احتیاط باشد و معین و تعریف شده صورت گیرد اما گیاهان دارویی متعارف ، عوارض جانبی بسیار محدود و كوتاه مدتی دارند.
عوارض داروهای گیاهی متعارف ، بیشتر شامل كاهش فشار خون ، خارش ، تهوع و سوزش معده است ، ولی آسیبهای جدی كلیوی ، كبدی، مغزی و قلبی تا كنون گزارش نشده است .
سئوال : میان داروهای گیاهی متعارف وخاص ، چه تفاوتی وجوددارد ؟
داروهای خاص گیاهی داروهایی هستند كه عموم با آنها نا آشنا هستند مثل گیاه اسفند كه خاصیت ضد میكربی دارد ـ بویژه در سیستم گوارشی ـ اما كاربرد آن بسیار محدود است و در صورت استفاده ناصحیح ( مثل جویدن ) عوارض مرگبار دارد . اما داروهای متعارف ، مثل گل گاوزبان و سیاه دانه كه خواص و نوع استفاده از آن تعریف شده است و در دسترس عموم قرار دارد .
سئوال : چگونه است كه با توجه به این همه خواص گیاهان دارویی ، گاهی شاهد عدم تاثیر گذاری هستیم ؟
یكی از عللی كه برخی از افراد مصرف كننده گیاهان دارویی ، پس از مدتی به علت عدم تاثیر گذاری از مصرف آن اجتناب می كنند ، این مورد است كه چند دلیل دارد:
۱ـ نداشتن اطلاعات صحیح و فقدان دید درمانی تجویزكنندگان گیاهان دارویی ( مثل برخی از عطاران و حتی پزشكان نا آشنا و غیر كارشناس )
۲ـ گذشتن تاریخ مصرف گیاهان دارویی ( حتی گیاهان دارویی تاریخ مصرف دارند .)
۳ـ نا آشنایی بیمار با روش صحیح تهیه داروی گیاهی برای مصرف .
۴ـ مراعات نكردن اصول خاص كشاورزی ، از جمله در زمانهای كاشت ، نوع فرآوری بذر ، ریشه و ساقه گیاهان به علاوه میزان نور ، رطوبت و خاك در قدرت اثر گذاری و خواص گیاه تاثیر ویژه أی دارد كه اگر ملاحظات لازم اعمال نشود ، مسلماً آن گیاه دارویی بی اثر خواهد بود .
۵ـ مراعات نكردن مدت لازم مصرف و میزان مصرف ( به علت كم دقتی و كم حوصلگی بیماران !)
سئوال : برای كشت صنعتی و علمی این گیاهان، آیا روش خاصی در كشور ایران موجود است ؟
تلاش علمی ، منسجم و با برنامه ریزی جدی تا كنون صورت نگرفته است اما در دهه اخیر حركتهای محدود ولی ارزشمندی به منظور احیای كاشت و بهره برداری و حتی صادرات گیاهان دارویی صورت گرفته است : مثل فعالیت های موسسه احیای جنگلها و مراتع ، یا وزارت كشاورزی ، اما مورد مشهود ، كم توجهی و توسعه نیافتگی است كه در بخش كشاورزی گیاهان دارویی حكمفرماست و با این تفاسیر ، ایران از بسیاری از كشورهای صنعتی و نیمه صنعتی و یا حتی جهان سوم ، عقب مانده است .
در هر صورت ، هر نوع بهره برداری علمی از دانشگاه سرچشمه می گیرد . مثلاً در چین،آلمان ، امریكا و پاكستان دانشكده های فارما كولوژی گیاهی و گیاه شناسی پزشكی وجود دارد كه در ایران چنین رشته های علمی دانشگاهی موجودنیست .ایران با داشتن یازده هزار گونه گیاهان دارویی ( ۳ برابر كل فلورگیاهی قاره اروپا ) مهد تولید و تكثیر گیاهان دارویی بوده است كه متاسفانه همكنون از این لحاظ در پایین ترین رتبه ممكن میان كشورهای جهان قرار گرفته ایم .
سئوال : آیا سازمان و یا كارخانه داروسازی بخصوصی ، در كاشت گیاهان دارویی نظارت دارد ؟
خیر، مركز بخصوصی نظارت ندارد، اما چند شركت در ایران رسما به امر تهیه و تولید گیاهان دارویی مشغولند اما سطح كار آنها نیز محدود است . البته لازم است ارگانی زیر نظر دولت ، بر این امر نظارت كند از آنجا كه كشت گیاه دارویی دارای ظرایف و پیچیدگیهای بسیاری است و هر گیاه دارویی در هر اقلیمی خواص ویژه أی را ارائه می كند و عواملی چون ارتفاع زمین كشت ، میزان نور ، كیفیت خاك ، زمان كاشت یا برداشت و دهها عامل دیگر می تواند باعث تغییر در خواص كیفی و كمی گیاه شود، حمایت سازمانی رسمی و تحت پوشش دولتی برای حصول كمیت و كیفیت برتر الزامی است .
سئوال : آیا در حال حاضر كتاب مرجع جامعی درباره گیاهان دارویی ایران وجود دارد ؟
غیر از نسخه های قدیم مثل مخزن الادویه ( عقیلی خراسانی ) یا قانون ( ابن سینا ) خیر اما فرهنگستان علوم پزشكی كشور بتازگی دست به چاپ كتابی با عنوان (( راهنمای گیاهان درمانی )) زده است . بعلاوه چند تالیف دیگر نیز به صورت پراكنده موجود است كه همگی موارد اخیر بسیار خلاصه و محدود عمل كرده اند . به عبارتی باید گفت متاسفانه هیچ مرجع جامع وكاملی در این مورد موجود نیست .
سئوال : متولی اصلی وحمایت كننده واقعی این صنعت در ایران ، چه كسی است ؟
قطعاً باید وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشكی این سهم را به عهده گیرد ، اما در مقام عمل این صنعت به حال خود رها شده است . البته وزارت جهاد كشاورزی تا حدودی ( به نوعی جامع تر از بقیه ارگانهای مربوطه ) در این خصوص به فعالیت پرداخته است .
سئوال : آیا پزشكان از خواص گیاهان دارویی مطلع نشده اند یا خود گرایشی به مبانی طب سنتی ندارند ؟
به نوعی هر دو، چرا كه در مدت ۷ سال آموزش پزشكی عمومی یك دانشجوی پزشكی، تقریباً هیچ نامی از گیاهان دارویی به میان نیامده و به همین علت خواسته یا ناخواسته هیچ اطلاعی در این زمینه ندارند. یك دانشجوی پزشكی با گذراندن ۲۸۵ واحد اگر تنها ۲ واحد نیز درباره متدهای طب سنتی( حجامت ، فصد ، بادكش ها ، ماساژها، زالو درمانی و … ) و گیاهان دارویی بگذراند ، شاید به طب سنتی با دید شفاف تری نظر كند.
سخن آخر : در نظام فرهنگی ، آموزشی كشور بسیار از شان ابن سینا ، زكریا و دیگر دانشمندان نام
می بریم ، اما حقیقتاً در جهت احیای تفكرات علمی آنها چقدر گام بر می داریم ؟ به خصوص در مورد دیدگاههای طبی آنان ، قدمی بر نداشته ایم . به نوعی نبود خودباوری ، فقدان اطلاع رسانی و نبود برنامه ریزی صحیح ، باعث شده است كه از طب سنتی وگیاه درمانی كه بسیاری از كشورهای صنعتی جهان می خواهند در این زمینه سرمایه گذاری كنند و كرده اند ، ما فاصله بگیریم . و باز هم همان كلام قبل :
ای كاش حامی مشخص و سازنده أی در این بخش معرفی می شد تااین صنعت احیا شود و حداقل به قدر چند واحد دانشگاهی نیز در این خصوص، به دانشجویان داروسازی و پزشكی و دندانپزشكی اطلاعات داده می شد تا طب سنتی ( این علم سودمند ولی فراموش شده ) در حیطه های گوناگون علوم پزشكی به بهره برداری برسد و از منافع سرشار آن ، شاهد ارتقای بهداشت و سطح تندرستی مردم عزیز كشورمان باشیم .
والسلام
دكتر محمد عزیزخانی
پی نوشتها :
۱_ كتاب مخزن الادویه ـ عقیلی خراسانی ـ انتشارات اطلاعات
۲ـ سلسله مقالات كنگره طب سنتی ، دانشگاه شهید بهشتی ـ تهران آبان ۱۳۷۹
۳ـ آرشیو مقالات موسسه تحقیقات حجامت ایران
۴ـ نشریه پزشكی امروز
۵ـ برخی مقالات روزنامه های رسمی كشورهای سالهای ۷۹ و ۸۰
۶ـ مشاهدات و تجربیات مولف در امور بالینی و درمانی بیماران
۷ـ مقالات مدلاین پزشكی و اینترنت پیرامون فیتوتراپی
(منابع و پی نوشتها )
- ۱)مقاله جایگاه درمانی زالو در طب مدرن ـ تالیف سید عبدالله خلیلی و دگتر محمد عزیزخانی
- ۲)سلسله پژوهشهای موسسه تحقیقات حچامت ایران ـ مقالات علمی دكتر رعنایی عضو هیئت علمی و استادیار دانشكده بیوشیمی دانشگاه تهران ـ كتاب خلاصه مقالات كنگره طب سنتی دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی ـ آبان ۱۳۷۹
- ۳)پایان نامه دكتر رضا منتظری با عنوان (( مقایسه خون وریه و خون ححامت )) ـ دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی ـ ۱۳۷۸
- ۴)گزارش سفر علمی دكتر رعنایی به امریكا و اروپا ( آرشیو موسسه تحقیقات حجامت ایران )
- ۵)كتاب (( حجامت ، یك روش درمانی آزموده شده )) تالیف پروفسور یوهان ـ محقق آلمانی ـ ترجمه وزات جهاد كشاورزی ـ ۱۳۷۹
- ۶)آرشیو مقالات موسسه تحقیقات حجامت ایران
- ۷)كتاب طب اسلامی ( دكتر سید محمد تقی طبری پور ـ انتشارات النبی ـ بابل ـ ۱۳۷۷ )
۸ و ۹) كتاب ( حجامت ، یك روش درمانی آزموده شده )
۱۰) سایتهای اینترنتی حجامت (
۱۱ و ۱۲ |) آرشیو پژوهشها و پرونده های موسسه تحقیقات حجامت ایران
۱۳) اصول كافی