از دیدگاه طب ایرانی، هر فصل سال، دارای مزاج خاصی است و بر همین اساس، لازم است توصیه ها و تدابیر خاصی را برای حفظ تندرستی و پیشگیری از بروز بیماری ها و یا به حذاقل رساندن عوارض و پیامدهای انها به کار بست. بیشتر حکهای ایرانی، طبیعت پائیز را سرد و خشک دانستهاند. البته مزاج فصل پائیز بر اساس ارتفاع منطقه، عرض جغرافیایی، نوع خاک، میزان بارندگی و رطوبت، فاصله تا دریا، نوع بادها، وجود یا عدم وجود کوهها و… متغیر است و آنچه گفته شد، مزاج معمول این فصل در منطقه معتدل و در قیاس با دیگر فصول است. مثلا در شهرهای شمالی کشور، پاییز خشک نیست و در مناطق کوهستانی، خشکی آن بیشتر است.
ناگفته پیداست که هر فصل سال، برای کسانی که مزاج آنها با آن فصل متناسب است، بهتر است و برای مزاج غیرمتناسب، ناسازگار میباشد. پائیز نیز با مزاج سرد و خشک خود، برای افراد با مزاج گرم و تر، مناسبتر است و برای افراد با مزاج با سوع مزاج سرد و خشک، مناسب نیست و میتواند موجب تشدید علائم و بروز برخی بیماری ها به ویژه بیماریهای سرد و خشک شود. پس می توان نتیجه گرفت این فصل چندان مناسب حال سالمندان و افرادی که بیماریهایی با طبیعت سرد و خشک دارند نیست.
علت بروز و ظهور زیاد بیماری ها در فصل پائیز را می توان متغیر بودن هوا در طول روز، وجود مواد زاید باقی مانده در بدن از فصل تابستان به جهت خوردن میوه-های زیاد، ضعف قوت، کاهش تحلیل و دفع مواد زاید به علت سردی هوا و… دانست. برخی بیماری های شایع در فصل پاییز عبارتند از خارش پوست، اگزما، شوره سر، ترک پوست، دردهای مفاصل، برخی ورمها، درد و بزرگی طحال، برخی از انواع تابها، ادرار قطره ای، سخت ادراری، کمخونی، جنون، وسواس، افسردگی، ورم لوزهها، دردهای سیاتیکی، انسدادهای گوارشی، سکته و…
توصیه شده برای نگاهداشت تندرستی در فصل پاییز، از برخی کارها پرهیز گردد که از آن جمله است: مواجهه با گرمای سر ظهر و سرمای بامداد و شبانگاه، خوابیدن در جای سرد، استحمام با آب سرد، نوشیدن آب خیلی سرد، نزدیکی جنسی زیاد، خوابیدن با معده پر مصرف مسهل های قوی، فصد و حجامت و هر کاری که خون را کم کند، قی کردن، زیاد خوابیدن و زیاد بیداری کشیدن، حرکات بدنی زیاد، غم و غصه زیادزیاد، کم خوری و پرهیز بی دلیل، تعریق بسیار و…. همچنین باید تا حد امکان از خواب میانه روز و مصرف زیاد مواد غذایی و نوشیدنیها خودداری کرد و جهت پیشگیری از ابتلا به سرماخوردگی و زکام، در طول شب، سر را پوشاند.
همانطور که انسان ها و فصل ها دارای مزاجهای خاص خود هستند، غذاها هم دارای مزاج اند. بر اساس آنچه گفته شد میتوان فهمید که در هر فصل نیز لاز است از غذاهای مناسب آن فصل بهره برد و غذاهای نامناسب را کنار گذاشت. غذاهایی مانند گوشت گاو و گوساله، کنسروها و کمپوت ها، سوسیس و کالباس و فستفودها، ادویه های تند و تیز، ترشی ها، سرخ کردنیها، بادمجان، عدس، قارج، پنیر شور، ماست و دوغ ترش، کشک، کلم و گل کلم، زب و سسها، غذاهای مانده و گوشت نمک سود، چای پررنگ، یخ، شوری ها، چیپس و پغک و امثال آنها و… از انجا که به خشکی مزاج بدن دامن میزنند، به ویژه برای فصل پاییز نامناسب اند. از سوی دیگر در این فصل باید از زیادهروی در مصرف میوههای سرد و تر تابستانی، لبنیات، قهوه، نسکافه، کاکائو، سیر و پیاز و… نیز پرهیز کرد. در حالی که متأسفانه امروزه، در همه روزهای سرد سال هندوانه در میوهفروشی ها و کنار خیابانها به فروش میرسد و مصرف خوراکی هایی چون خیار و کاهو و مانند آنها نیز ذرهای کم نمی شود!
همچنین توصیه شده در این فصل خوردنیها و نوشیدنیهای مایل به گرمی و تری مانند گوشت گوسفند، خربزه شیرین، مویز، هویج، زیتون، خرما، عسل، شیرینی های طبیعی، حلوای طبیعی، مرباهای طبیعی از میوههای مناسب، شربت گل شکر، شربت عسل، مغز خشکبار به ویژه بادام درختی، آش “های ساده و… بیشتر مصرف شوند. بهترین میوههای فصل پاییز نیز انار میخوش، انگور، انجیر، سیب، به، گلابی هستند.
تدابیر خوب این فصل که موجب تندرستی بیشتر و پیشگیری از بیماریها می شوند عبارتند از: استفاده از عطرهای معتدل، حمام یک روز در میان با اب نیم گرم، چرب کردن بدن با روغن های مناسب مانند بنفشه بادام، پوشش مناسب در طول روز متناسب با ساعت روز، پوشاندن سر به ویژه در هنگام خواب و…..
باید توجه داشت که در فصول سرد سال، به خلاف فصول گرم، دستگاه گوارش انسان قوی تر می شود و بهتر است از غذاهای سنگین تر استفاده شود. مصرف سنتی هلیم، آش ها، آبگوشت ها، کله پاچه و… در فصل پاییز و زمستان از همین آموزه پزشکی-بهداشتی ناشی می شود که باز هم متأسفانه امروزه فراموش شده و مردم ما بدون توجه به شرایط فصل و اقلیم و سن و مزاج خود میخورند و می آشامند و در نتیجه می بینیم در فصل تابستان برخی مرکبات در دسترس اند و اتفاقاً بهای بالاتری هم دارند یا مصرف هلیم گندم و کله پاچه و آبگوشت در ظهرهای گرم تابستان شایع شده است و در مقابل در روزهای سرد سال، مردم ما از هندوانه و گوجه و خیار و لبنیات زیاد دست نمی کشند!
یکی از مشکلات شایع در این فصل، ابتلا به سرماخوردگی میباشد. در سرماخوردگیهای ساده یا اصطلاحاً ویروسی، که علایم آن محدود به آبریزش بینی، عطسه، بی حالی و خستگی است و علایم عفونت باکتریال مانند گلودرد چرکی وجود ندارند باید از مصرف نابجای داروهایی چون آنتیبیوتیکها و کورتون ها پرهیز کرد و تا بهبود تعلایم استراحت کرد و ضمن پرهیز از خوردنی هایی که موجب افزایش سردی و تری بدن می شوند، از سولپها و آش های ساده و گرم استفاده نمود. زیرا سرماخوردگی یا زکام، در صورتی که طولانی نباشد و منجر به عوارض نگردد، یکی از راههای دفع مواد ناسالم از بدن است و نباید جلوی آن گرفته شود. مگر آنکه علایم بیش از ۵-۴ روز به طول بیانجامند یا علایمی از عفونتهای باکتریال وجود داشته باشد که در ان صورت باید با مراجعه به پزشک متخصص و تشخیص دقیق بیماری، داروهای مورد نیاز، تجویز و مصرف شوند.